بشر بن صفوان کلبیبِشْرِ بْن‌ِ صَفْوان‌ِ کلْبی، از امرای مشهور عصر اموی بود که در خدمت خلیفه عمر بن عبدالعزیز و هشام بن عبدالملک، حاکمیت مصر و آفریقا را در پرونده حکومتی خود دارد. فهرست مندرجات۲ - فعالیت‌های سیاسی بشر بن صفوان ۲.۱ - همکاری با عمر بن عبدالعزیز ۲.۲ - حکومت بر مصر ۲.۳ - حکومت بر آفریقا ۲.۳.۱ - حوادث در آفریقا ۲.۳.۱.۱ - حادثه اول ۲.۳.۱.۲ - حادثه دوم ۲.۴ - کارهای مهم بشر در آفریقا ۲.۴.۱ - قطع رانت‌خواری ۲.۴.۲ - تدوین دیوان ۲.۴.۳ - ایجاد آرامش ۲.۴.۴ - تغییر حاکم اندلس ۲.۵ - سرانجام رفتار هشام با یزید ۳ - سرانجام بشر بن صفوان ۴ - بشر در خلافت هشام بن عبدالملک ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - معرفی بشر بن صفوان کلبیاز زندگی او اطلاع اندکی در دست است. بشر پسر صفوان بن عمرو بن عویمر بن صرمۀ بن عبدالله بن قمیر بن حبشیه بن سلول بن کعب بود. در مورد تاریخ تولد بشر در منابع چیزی ذکر نشده است. او معروف به امیر مغرب بود. بشر بن صفوان فردی شجاع و دارای عزم و تصمیم قاطع بوده است [۴]
زرکلی، خیرالدین، اعلام، بیروت دارالعلم للعالمین، چاپ دوم، ۱۹۸۹، ج۲، ص۵۴.
و در بسیاری از لشکرکشی‌های خود موفق و پیروز می‌شده است. به طور نمونه: در محرم سال ۱۰۳ بر علیه یزید بن مسروق لشکرکشی کرد و غنیمت بسیاری به دست آورد و یا این‌که در سال ۱۰۸ علیه قثم بن عوانۀ الکلبی لشکرکشی کرد و در آن جنگ نیز پیروز شد. و همچنین در سال ۱۰۹ نیز با حسان بن محمد بن ابی بکیر که رئیس قبیلۀ «بنی جمح» بود جنگ کرد و پیروز شد پیش از آنکه به امارت مصر منصوب گردد، از سوی عمر بن عبدالعزیز حک ۹-۱۰ق/ ۱۸-۲۰م برای نظارت و بررسی کارهای عدی بن ارطاة، امیر فارس که عمال وی متهم به فساد مالی بودند، به آن دیار رفت. یزید بن عبدالملک، خلیفه وقت، وی را به جای ایوب ابن شُرَحبیل به امارت مصر منصوب کرد. ۲ - فعالیت‌های سیاسی بشر بن صفواناز فعالیت‌های سیاسی مربوط به بشر می‌توان به مواردی از جمله همکاری با عمر بن عبدالعزیز و حکومت مصر و آفریقا اشاره کرد که به تفصیل در زیر بیان می‌کنیم. ۲.۱ - همکاری با عمر بن عبدالعزیزبشر بن صفوان یکی از فرماندهان سپاه در عصر عمر بن عبدالعزیر بود و از ماموران مورد اعتماد عمر بن عبدالعزیز به شمار می‌رفته است. در منابع آمده است که عمر بن عبدالعزیز برای عدی بن ارطاۀ نوشت: به من خبر رسیده است که کارگزاران تو در فارس میوه‌ها و محصول مردم را نسنجیده قیمت‌گذاری می‌کنند و سپس آن را به قیمتی کمتر از قیمتی که در میان مردم رایج است و یا بیشتر از آن که هست، قیمت می‌کنند و بر همین اساس از کسانی که روی اجناس آنان قیمت بیشتری می‌گذارند درهم سیمین می‌گیرند. همچنین به من خبر رسیده است که از مردمی که از برخی راه‌ها عبور می‌کنند به اجبار از آنان یک درهم پول گرفته می‌شود. اگر بدانم که تو به چیزی از این موارد دستور داده‌ای یا پس از آگاهی به آن رضایت داده باشی به خواست خدا به تو مهلت نمی‌دهم و کاری را که اصلاً دوست نخواهی داشت انجام می‌دهم و در ادامه می‌گوید، اینک بشر بن صفوان و عبدالله بن عجلان و خالد بن سالم را فرستادم تا در مورد این کارها تحقیق و بررسی کنند. اینان موظف هستند که هیچ چیز از این امور را که به آگاهی من رسیده است رها نکنند و مورد بررسی قرار دهند به هیچ‌گونه معترض آنان نشو. ۲.۲ - حکومت بر مصردر سال ۹۹ عمر بن عبدالعزیز ایوب بن شرحبیل بن اکسوم بن ابرهۀ بن الصباح الاصبحی را به جای عبدالملک بن رفاعه به طرف امارت مصر فرستاد. ولی در زمانی که یزید بن عبدالملک به حکومت رسید ایوب بن شرحبیل را از امارت مصر معزول نمود و به جای او بشر بن صفوان را به حکومت مصر منصوب کرد. [۱۱]
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا، ج۲، ص۳۱۳.
[۱۳]
زرکلی، خیرالدین، اعلام، بیروت دارالعلم للعالمین، چاپ دوم، ۱۹۸۹، ج۲، ص۵۴.
۲.۳ - حکومت بر آفریقابشر در سال دوم امارت خود در مصر، مأمور حکومت افریقیه شد ود به افریقیه رفت و برادر خود حنظله را بر مصر گمارد. علت انتخاب بشر به امارت افریقیه آن بود که امیر آن ناحیه، یزید بن مسلم به سبب ستمگری با اهل ذمه باعث شورش مردم شد و سرانجام هم به قتل رسید. از این‌رو، اوضاع بحرانی افریقیه نیازمند حضور امیری با کفایت بود. فعالیت بشر در افریقیه، به سبب موقعیت خاص منطقه، بیشتر جنبه نظامی داشت، از جمله می‌توان به فرستادن یزید بن مسروق یحصُبی به جنگ در جزیره سردانیه، فرستادن عمر بن فاتک کلبی به نبردی دریایی و تجهیز سپاهی به فرماندهی محمد بن ابی بکر، از موالی بنی جُمح به قرسقه و سردانیه اشاره کرد. ۲.۳.۱ - حوادث در آفریقادر زمان یزید بن عبدالملک در افریقا حوادثی رخ داد که زمینۀ به حکومت رسیدن بشر بن صفوان را فراهم کرد. ۲.۳.۱.۱ - حادثه اولدر سال ۱۰۱ ابن ابی مسلم (... -۱۰۲) از جانب سلیمان بن عبدالملک که فردی بسیار با تدبیر بود بر افریقا حکومت می‌کرد. گروهی از اهالی افریقا بر علیه او شورش کردند، و او را به قتل رساندن، عبدالله بن موسی بن نصیر متهم به قتل او شد. ۲.۳.۱.۲ - حادثه دومجراح بن عبدالله بن حکمی که فرماندۀ سپاه یزید بن عبدالملک در لشکرکشی به ترکان بود، بعد از پیروزی بر ترکان به افریقا آمد، جراح به عبدالله بن موسی لخی که در افریقا بود گفت: از مال خود پنج سال حقوق سپاهیان را بدهد. عبدالله موسی در جوابش گفت: توانایی آن را ندارم. [۱۵]
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا، ج۲، ص۳۱۳.
جراح عبدالله بن موسی را به زندان انداخت. خدم و حشم موسی بن نصیر را گرفت و دست‌هاشان را داغ کرد، و بسیاری از آنان را به بردگی خود گرفت. [۱۶]
زرکلی، خیرالدین، اعلام، بیروت دارالعلم للعالمین، چاپ دوم، ۱۹۸۹، ج۷، ص۱۴۳.
۲.۴ - کارهای مهم بشر در آفریقابشر در دوران امارت خود در مصر چند کار مهم انجام داد: ۲.۴.۱ - قطع رانتخواریاول آنکه به فرمان یزید بن عبدالملک، «زیادتی»، یعنی عطایای اضافی را که عمر بن عبدالعزیز به برخی کسان اختصاص داده بود، ممنوع کرد. ۲.۴.۲ - تدوین دیواندوم آنکه به سرشماری قبایل عرب و تدوین دیوانی برای برخی از آنان پرداخت، چه، اعضای قبیله قضاعه در میان دیگر قبایل عرب آن دیار پراکنده شده بودند و بشر با اجازه قبیله همه را در یک‌جا گرد آورد و دیوان دفتر سرشماری جداگانه‌ای برای آنها تدوین کرد. این دیوان پس از دیوان عمرو بن عاص، عمر بن عبدالعزیز و قرة بن شریک، چهارمین دیوان قبایل عرب مستقر در مصر است. ۲.۴.۳ - ایجاد آرامشسوم هم زمانی که این اخبار به یزید بن عبدالمک رسید، او برای ایجاد آرامش بشر بن صفوان را که والی مصر در آن زمان بود، برای حکومت به افریقا فرستاد. بشر نیز زمانی که به افریقا رسید توانست در سراسر افریقا آرامش برقرار کند. او عبدالله بن موسی بن نصیر را که متهم به قتل ابن ابی مسلم بود، دستگیر کرد و سپس سرش را برای یزید فرستاد و او نیز سر را در آویزان کرد. بشر بن صفوان در تمام طول حکومت یزید بن عبدالمک حکومت افریقا را در دست داشت. ۲.۴.۴ - تغییر حاکم اندلسدر زمان حکومت بشر بن صفوان والی اندلس عنبة بن شحیم کلبی بود، و به دلیل اعتراضات بر علیه او، عنبه به قتل رسید. مردم اندلس از بشر بن صفوان- والی افریقا- درخواست والی کردند. او نیز در پایان سال ۱۰۷ یحیی بن سلمه را به اندلس فرستاد و یحیی به مدت دو سال و نیم در اندلس حکومت کرد. [۱۹]
بصری، محمد بن سعد، طبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۰، ج۵، ص۳۶۵.
۲.۵ - سرانجام رفتار هشام با یزیدیزید ولیعهدی پس از خود را به هشام بن عبدالملک داد. زمانی که هشام روی کار آمد، بشر بن صفوان برای ادای ارادت هدیه‌های گران‌بها و مال‌های زیادی را برای عرض تبریک به دربار هشام بن عبدالملک فرستاد. هشام نیز زمانی که ارادت بشر را دید او را بر حکومت افریقا باقی گذاشت. ۳ - سرانجام بشر بن صفوانبشر بن صفوان تا سال ۱۰۹ در افریقا حکومت کرد. ایشان در سال ۱۰۹ برای به دست آوردن غنائم به جزیرۀ صقلیه (سیسیل) لشکرکشی کرد و پیروز شد و غنایم بسیار به دست آورد. پس از آن لشکرکشی به قیروان رفت و در آن جا از دنیا رفت. [۲۲]
زرکلی، خیرالدین، اعلام، بیروت دارالعلم للعالمین، چاپ دوم، ۱۹۸۹، ج۳، ص۱۷۵.
هشام بن عبدالملک نیز به جای او عبیدة بن عبدالرحمن قیسی را جانشین کرد. [۲۳]
فسوی، ابو یوسف یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، بیروت، مؤسسۀ ارساله، چاپ دوم، ۱۴۰۱، ج۳، ص۳۴۶.
زمانی که عبیده وارد افریقا شد از عمال بشر بن صفوان غرامت گرفت و آنان را بسیار اذیت کرد. [۲۴]
زرکلی، خیرالدین، اعلام، بیروت دارالعلم للعالمین، چاپ دوم، ۱۹۸۹، ج۴، ص۱۹۹.
۴ - بشر در خلافت هشام بن عبدالملکبشر در رأس هیأتی به قصد دیدار خلیفه از افریقیه خارج شد و چون به مصر رسید، خبر مرگ خلیفه را دریافت و بی‌درنگ به افریقیه بازگشت. چون هشام بن عبدالملک ۰۵- ۲۵ق/۲۳-۴۳م به خلافت نشست، امارت بشر را در افریقیه تأیید کرد. بشر در افریقیه ماند و خود در جنگ صقلّیه سیسیل شرکت کرد و در آن پیروز شد و همان سال در قیروان مرد. پس از مرگ او هشام بن عبدالملک عبیدة بن عبدالرحمان سُلَمی را به امارت افریقیه گماشت. [۲۵]
بلاذری، احمد، ج۱، ص۲۴، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، قاهره، ۳۸۳ق/۹۶۳م. (۲) محمد ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ۴۰۵ق. (۳) احمد ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، دارالثقافه. (۴) علی ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، ۴۱۵ق/۹۹۵م. (۵) یعقوب بسوی المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۳۹۶ق/۹۷۶م. (۶) احمد بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م. (۷) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۹۶۸م. (۸) احمد قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره، ۳۸۳ق/ ۹۶۳م. (۹) محمد کندی، الولاة و القضاة، به کوشش رون گست، بیروت، ۹۰۸م. ۶ - پانویس۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «بشر بن صفوان کلبی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۶/۱۵. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بشر بن صفوان کلبی»،ج۱۲، ص۴۸۹۹. |